Zamanın yerlileri Arykanda ya Arykawanda olarak adlandırdıkları bilinmektedir. Ankara Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Cevdet Bayburtluoğlu ile özleşen kent, onun arkeolojik çalışmaları sayesinde, bugün tarihi Likya ( Işık diyarı ) bölgesinin en güzel kentlerini ziyaret etmemizi sağlar.
Arykanda nın en üst teraslarından birinde tek taraflı oturma yerine sahip, koşu pisti belirli bir kısımdan sonra trapez şeklini alan bir stadion bulunmaktadır. Ortasına yakın yerdeki merdivenle aşağıdaki teraslara bağlanan stadionun bir altındaki terasta ufak fakat çok iyi korunmuş tiyatro yer almaktadır. Tiyatronun alt terasında odeon ve buna ulaşan merdivenli yol vardır. Odeonun önündeki portiko, köşeli bir U harfi yaparak agorayı çevreler. Arykanda da resmi ve özel yapıların kapladığı alanın birkaç katını nekropol kaplar.
Nekropoldeki tonoz örtülü mezar odalarının dışında lahitlere de rastlanır. Birbirlerine teras görevi gören mezar binalarının en alt terasında ikinci katına kadar ayakta kalmış büyük bir hamam yer almaktadır. Şehrin en ilginç kalıntılarından bir diğeri de Aykırıçay kaynağının bulunduğu yerde, kayalığın yüzündeki su yollarıdır. Beydağları nın arasında gizlenen Likya nın en ilgi çekici yamaç kentlerinden biri olan Arykanda yı, ünlü gezgin Charles Fellows 1838 de ilk kez gördüğünde bilim dünyasına Arykanda ile ilgili şu ilk notu düşer: " Burada Her şey Muhteşem "
Yüksek Kayalığın Yanındaki Yer Arykanda, Homeros un yedi renkli denize sahip ülke olarak betimlediği dünün Likya sı, bugünün Teke Yarımadası dır. Likya, tiyatroları, stadyumları, hamamları, su sarnıçları, kaya mezarları ve labitleri ile bir açık hava müzesidir . Batılı gezginlerin sıklıkla İsviçre Alpleri ne benzetmiş oldukları Aykırçay Vadisindeki Arykanda kentinin kendine özgü bir yapısı vardır. M.Ö. 6 ıncı yüzyıldaki Pers istilasını takiben Batı Anadolu nun kültür ve sanat alanında parlamasının etkileri Arykanda da da görülür. M.Ö. 400 lerde ise Büyük İskender tüm Batı Anadolu yu kendisine bağlar. 4 üncü yüzyıldaki kazı buluntuları ışığında, Arykanda için sönük bir dönem izlenimi vardır.
Roma döneminde ise Arykanda, zengin bir yerleşim yeridir. Bu dönemde Roma ya bağlı diğer Likya kentleri gibi Arykanda da " Pax Romana " nın sağladığı barış ve güvence ortamından istifade eder. Yine bu dönemde, Arykanda ya kendi sikkesini basma yetkisi de verilmiştir. Ağustos M.S. 240 tarihi depreminde Likya nın pek çok kenti gibi, Arykanda da da yıkım görür. Artık eskinin zengin kentinde ekonomik sıkıntılar MS. 4 üncü ve 5 inci yüzyılda büyük boyutlara ulaşır.
Erken Bizans döneminde küçük bir piskoposluk ve yerleşim olarak yaşamını sürdüren Arykanda nın talihi Arap akınları ve ardından gelen haçlı seferleri sonunda da değişmeyecektir. 11 inci yüzyıldan itibaren yöreye Türkmenler hakim olur. Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde de Arykanda ve çevresinde iskan devam etmektedir. Charles Fellows un 1838 yılındaki ziyaretine kadar Arykanda ile bağlantısı bilinmeyen ama ismi büyük olasılıkla antik isminden türeyen Arif Köyü ufak bir yerleşim yeri olarak yaşamını günümüze dek sürdürmüştür.
Doğasıyla olduğu kadar, klasik bir kentte bulunması gereken hemen her türde ve iyi sayılacak ölçüde korunmuş yapılarıyla Arykanda; çok yakında, eski eserleri ve doğayı sevenler için görülmeden edilemeyecek bir kent dir. Kuzeyden çok sarp dimdik Şahinkaya; doğu ve batıdan geçit verebilecek yerleri ufak duvarlarla kapatılan; güneyde ise yapıların teras duvarlarının kademeli sur oluşturduğu bu korunaklı kent orman içinde oluşuyla daha da gizlenmiş güvenli bir yer halini gelmiştir.
Şahinkaya nın batı tarafında birçok önemli geçit veya yolu kontrol edebilecek konumdaki gözetleme kulesi dikkate alınmazsa; kuzeyden güneye doğru eğimli teraslar üzerinden uzaktan ancak birkaç teras duvarı fark edilebilen kentte bu kadar çok yapının bulunabileceği düşünülemez - beklenemez. Ören yeri planından yatay eğrileri ( münhanileri ) okuyabilen veya arazide yaklaşık 10 - 15 metre kot farkı saptayabilenler kent içinde doğu - batı yönündeki falezi ve kuzey - güney yönündeki sel yatağını hep göz önünde tutarak şu kalıntıları doğudan batıya doğru göreceklerdir.
1. Bir grup anıt mezar ve lahit - sel yatağı - batı ucunda kutsal alan olan Stadion - üst tarafı mezarlar ve evlere, alt tarafı Ticaret Agorası na ait kalıntılar - Helios Tapınağı - Bouleuterion ( Halk Meclisi Binası ) - Sebasteion ( İmparatorlara Tapınım Yeri ) - Sarnıç
2. Anıt Mezar Binaları - sel yatağı - Tiyatro - Yamaç Hamamı - doğu batı doğrultusunda falezlerin batı ucunda kuzey güney falezine kadar mağara ve Anıt Mezarlar
3. Anıtsal Mezar Binaları - sel yatağı - Devlet Agorası - Odeon - Prytaneion ( Prytanlar Meclisi-Köy Evi ) - Anıtsal Nymhaion ( çeşme ) - Batı Villası
4. Doğu Nekropolü nün kalabalık Anıt Mezarları - Nekrepol Kilisesi - sel yatağı - Büyük Bazilika - Traineion - Latrina - Doğu Villası - Yamaç Evleri - Mağara Mezarlar
5. Anıtsal Mezar Binaları - Hamam/ Gymnasium Kompleksi - sel yatağı - 5. ve 6. hamamlar - Özel Evler, İşlikler - Prestijli Yapı
7. Anıtsal mezar Binaları - sel yatağı - Küçük Hamam - Nal Tepesi Hamamı ve Şaraphane - Ezim Evi
Arykanda Antik Kenti Kazı Başkanı Prof. Dr. Cevdet Bayburtluoğlu diyor ki;
" Bu kadar kalıntıyı plana değil de alana bakarak sığdırabildiniz mi? Eğer gelirken ( hangi yönde olursa olsun ) uyarılmamışsanız Arykanda için görünmeyen kent tanımlaması bile yapılabilir. Nal tepesi önünde Şahinkaya ya dönerek sağ yanınızdaki kent planında veya elinizdeki planda bu yapıların yerlerini saptayabiliyorsanız yaklaşık 40 yıldır burada çalışan bir kişi olarak benim kadar kenti tanımışsınız demektir. Kuşkusuz yörede suyun gözü diye bilinen Aykırı Çayın kaynağının çevresindeki kaya mezarlarını, çok büyük bir mühendislik becerisi olan su yollarını görmeden Arykanda yı terk etmeyiniz. İsmi ve buluntuları nedeniyle M.Ö. 3000 sonu M.Ö. 2000 başından itibaren yerleşim gören ve M.Ö. 5. yüzyıldan sonra mevcut yerinde kesintisiz iskana tanık Arykanda kentini "ahalisi zevk ve sefaya düşkündür, tembeldir. " şeklinde tanımlayan bazı antik yazarların görüşleri karşısında siz ne dersiniz? yargılayın. İyi gezmeler, mutluklar. "
Arykanda, gerek doğal güzelliği, gerekse barındırdığı çok çeşitli ve iyi korunmuş kalıntıların doğal çevre içindeki yerleşimi açısından Lykia nın en ilgi çekici yerlerinden biridir. Tipik bir yamaç yerleşimi olan Arykanda yı ilk kuranlar öylesine isabetli bir yer seçmişlerdir ki, kurulduğu yer doğayla bütünleştiği için, ortada olduğu halde görülmeyen, kendini savunma gereği duymayacak kadar doğal engebelerden yararlanan bir kenttir.
Arykanda Panorama